KONTYNENTY 
|
|
KONTYNENTY |
Kontynent - wielki obszar lądu otoczony oceanami i morzami.
Kontynenty są w ciągłym ruchu i ulegają ciągłej ewolucji.
Nazwy kontynentów: Afryka, Ameryka Północna, Ameryka Południowa, Europa, Azja, Australia, Antarktyda.
EUROPA |
AZJA |
AFRYKA |
AUSTRALIA |
AMERYKA PÓŁNOCNA |
AMERYKA POŁUDNIOWA |
ANTARKTYDA |
EUROPA
|
Europa - rozciąga się od Oceanu Atlantyckiego na zachodzie, do gór Ural włącznie na wschodzie, oraz od Morza Śródziemnego, Morza Czarnego i obniżenia Kumsko-Manyckiego na południu do Morza Arktycznego na północy. |
Dane geograficzne:
Powierzchnia Europy: 10.521.324 km2,
Liczba ludności Europy: około 584 mln,
Średnia gęstość zaludnienia: 64 osoby/km2,
Długość wybrzeży: 38 tys. km,
Średnia wysokość terenu: 340 m n.p.m.,
Najwyższy szczyt w Europie: Mont Blanc - 4807 m n.p.m.,
Najniższy punkt w Europie: na wybrzeżu Morza Kaspijskiego (-28 m p.p.m.),
Najdłuższa rzeka w Europie: Wołga 3530 km,
Największe jezioro w Europie: Ładoga 17700 km2,
Największe miasta w Europie: Stambuł, Londyn, Paryż, Moskwa.
Warunki naturalne:
Europa z trzech stron otoczona jest morzami:
na północy - Morze Barentsa, Morze Białe, Morze Grenlandzkie, Morze Norweskie, Morze Północne,
na zachodzie - Ocean Atlantycki,
na południu - Morze Śródziemne, Morze Marmara, Morze Czarne, Morze Azowskie.
30% powierzchni Europy zajmują półwyspy.
Największą powierzchnię posiada Półwysep Fennoskandzki - 1,4 mln km2, składający się z dwóch półwyspów: Półwyspu Skandynawskiego i Półwyspu Kolskiego.
Kolejne miejsca pod względem wielkości zajmują półwyspy:
Iberyjski - 580 tys. km2,
Bałkański - 470 tys. km2,
Apeniński - 150 tys. km2,
Krymski - 26 tys. km2,
Bretoński - 24 tys. km2,
Jutlandzki - 24 tys. km2.
Największe wyspy skupione są w północno-zachodnich krańcach kontynentu.
Należą do nich:
Wielka Brytania - 217,8 tys. km2,
Islandia - 103 tys. km2,
Irlandia - 82 tys. km2.
Wzdłuż północnych wybrzeży kontynentu położone są wyspy archipelagu Svalbard = łącznie 60 tys. km2, archipelag wysp Ziemi Franciszka Józefa - łącznie 18,9 tys. km2, Nowa Ziemia - 92,6 tys. km2.
Na południu Europy, na Morzu Śródziemnym położone są: Sycylia - 24 tys. km2, Sardynia - 23,8 tys. km2, Korsyka - 8,7 tys. km2.
Najdalej wysuniętymi punkty kontynentu:
na północy - przylądek Nordkyn (71° 08' N),
na południu - przylądek Marroqui (35° 58' N),
na zachodzie - przylądek Roca (9° 27' W),
na wschodzie - ujście rzeki Bajdaraty do Morza Karskiego (68° 41' E).
Charakterystyczną cechą rzeźby Europy jest znaczny udział terenów nizinnych.
Poniżej poziomu morza położone jest 1,4% ogółu powierzchni kontynentu.
Obszary o wysokości 0-300 m n.p.m. zajmują 73,7%, od 300-500 m n.p.m. - 9,3%,
500-1000 m n.p.m. - 10,4%, powyżej 1000 m n.p.m. - 5,1% powierzchni.
Wschodnia część kontynentu posiada nizinny charakter i dość jednostajne ukształtowanie powierzchni.
Na zachodzie występują naprzemianlegle pasma górskie i niziny na stosunkowo niewielkiej przestrzeni.
Północ Europy zajmują stare Góry Skandynawskie o masywnej i zwartej rzeźbie.
W środkowej części Europy dominują wyżyny i średnie góry, porozdzielane kotlinami i nizinami.
Południe Europy zajmują, osiągające znaczne wysokości, młode góry, o bogatej i zróżnicowanej rzeźbie.
Klimat:
Na terenie Europy istnieją następujące obszary klimatyczne:
1. środziemnomorski - chroniony od północy masywem Alp;
2. atlantycki - podlegający wpływa oceanu;
3. środkowoeuropejski o cechach przejściowych;
4. kontynentalny wschodnio-europejski;
5. polarny i wysokich gór
Ciekawostka:
Pierwsze cywilizacje na obszarze Europy powstały w trzecim tysiącleciu p.n.e. Największe znaczenie osiągnęło, obejmując swoim zasięgiem szereg krain w basenie Morza Śródziemnego, Cesarstwo Rzymskie. W początkach naszej ery w granice Cesarstwa weszły znaczne obszary zachodniej i południowej części kontynentu europejskiego po Ren, Dunaj i Karpaty.
AZJA
Azja - część świata, razem z Europą tworząca Eurazję, największy kontynent na Ziemi. |
|
Dane geograficzne:
Powierzchnia Azji: 10.521.324 km2,
Liczba ludności Azji: około 3,5 mld,
Średnia gęstość zaludnienia: 108 osób/km2,
Długość wybrzeży: 70,6 tys. km,
Średnia wysokość terenu: 990 m n.p.m. (najwyższa na świecie),
Najwyższy szczyt w Azji: Mont Everest (8848 m n.p.m.),
Najniższy punkt w Azji: najgłębsza depresja Morza Martwego (405 m p.p.m.)
Najdłuższa rzeka w Azji: Jangcy 5520 km,
Największe jezioro w Azji: Morze Kaspijskie,
Największe miasta w Azji: Seul (11,6 mln), Bombaj (9,9 mln), Szanghaj (9,1 mln), Dżakarta (9,2 mln), Tokio (8,0 mln), Delhi (7,2 mln), Karaczi (6,7 mln), Pekin (7,0 mln), Teheran (6,8 mln), Stambuł (7,6 mln) i Bangkok (5,6 mln).
Warunki naturalne:
Azja stanowi - po Europie - najbardziej rozczłonkowaną część świata.
Średnia odległość od morza wynosi tu 756 km, maksymalnie ok. 2360 km.
Półwyspy zajmują prawie 1/5 (19,5%) powierzchni Azji.
Największe z nich to:
Półwysep Arabski (27330 tys. km˛, Półwysep Indochiński (2174 tys. km˛),
Indyjski (2088 tys. km˛),
Azja Mniejsza (501 tys. km˛),
Tajmyr (400 tys. km˛),
Kamczatka (370 tys. km˛)Koreański (220 tys. km˛).
Między półwyspami i wyspami Azji znajduje się wiele głęboko wciętych zatok i przybrzeżnych - otwartych, półzamkniętych lub zamkniętych - basenów morskich.
Najważniejsze z nich znajdują się na Oceanie Atlantyckim i są to morza: Śródziemne, Czarne, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie, Czukockie, Beringa, Ochockie, Japońskie, Żółte, Wschodniochińskie, Południowochińskie, Arabskie, Czerwone, tzw. Indonezyjskie Morze Śródziemne (nazwa obejmująca łącznie wszystkie morza wokół Archipelagu Malajskiego i Filipin) oraz Zatoki: Bengalska i Perska.
Budowa geologiczna Azji jest bardzo złożona. Najstarszymi jej elementami strukturalnymi są krystaliczne platformy prekambryjskie: syberyjska, chińska, dekańska i arabska. Dwie ostatnie stanowią fragmenty dawnego kontynentu Gondwany i zostały połączone z Azją dopiero w kenozoiku.
Mniejsze krystaliczne masywy prekambryjskie występują m.in. w: Tybecie, Kotlinie Kaszgarskiej, Mandżurii, na Półwyspie Koreańskim i w środkowo-wschodniej części Półwyspu Indochińskiego.
Obok prekambryjskich struktur platformowych występują też platformy paleozoiczne - są to położone
w zachodniej Azji płyty turańska i zachodniosyberyjska.
Pozostałą część obszaru Azji zajmują różnowiekowe orogeny.
Najstarsze z nich, tzw. struktury bajkalskie, pochodzą z przełomu prekambru i paleozoiku.
Azja (pomijając Antarktydę) jest częścią świata o najwyższej wysokości średniej.
Wznosi się najwyżej w swej centralnej części i stopniowo obniża we wszystkich kierunkach.
Obszary nizinne występują w jej północno-zachodniej części: Nizina Turańska, Zachodnio- i Północnosyberyjska, na wschodzie leży Nizina Północnochińska, na południu Nizina Gangesu, Indusu i Mezopotamii.
Wielkie obszary wyżynne występują na północy - Wyżyna Środkowosyberyjska, zachodzie - Pogórze Kazaskie
i południu - wyżyna Dekan, Półwysep Arabski.
Na terenie Azji leży najpotężniejszy na świecie węzeł górski - Pamir, nazywany Dachem Świata, w którym zbiegają się jedyne na świecie łańcuchy górskie, przekraczające 7000 m n.p.m.: Tien-szan, Hindukusz, Karakorum, Himalaje oraz Kunlun i Góry Sino-Tybetańskie.
Między Himalajami a Kunlunem znajduje się, uważana za najwyżej położoną na świecie, Wyżyna Tybetańska,
a między Kunlunem i Tien-szanem wyżynna Kotlina Kaszgarska. Dalej na północnym wschodzie znajduje się rozległa Wyżyna Mongolska, którą otaczają pasma: Ałtaju, Sajanów, Gór Jabłonowych i Wielkiego Chinganu.
Wschodnia część Syberii stanowi również obszar wyżynno-górski. Rozległe płaskowyże (m.in. Wyżyna Ałdańska, Zejsko-Burejska, Anadyrska) oddzielone sa od siebie górami, m.in.: Czerskiego, Wierchojańskimi, Kołymskimi, Koriackimi i Sichote Aliń, a także górami Kamczatki.
Obszary górskie przeważają też na Półwyspie Koreańskim, w południowych Chinach, na Wyspach Japońskich, Tajwanie i Filipinach.
Znaczne obszary (ok. 16,5 mln km2) Azji zajmują pustynie, występujące zarówno w strefie zwrotnikowej (Półwysep Arabski, Nizina Hindustańska), podzwrotnikowej (pustynie Iranu), jak i umiarkowanej, kontynentalnej (Nizina Turańska, Kotlina Kaszgarska).
Najdłuższymi rzekami Azji są: Jangcy (5520 km), Huang He (4670 km), Amur (4510 km), Mekong (4500 km), Lena (4400 km), Jenisej (4130 km), Ob (4070 km), Indus (3180 km) i Syr-daria (3078 km).
W środkowej i zachodniej Azji wiele rzek ma charakter okresowy lub epizodyczny.
Liczne rzeki, powstające w górach, mają w górnym biegu charakter stały, ale kończą swój bieg w niewielkich bezodpływowych jeziorach (np. Tarym o długości 2030 km) lub wręcz w piaskach pustyń.
Największe jeziora występują w północnej, środkowej i zachodniej części Azji i są to:
silnie wysychające obecnie Jezioro Aralskie,
najgłębszy na świecie Bajkał,
częściowo słone Jezioro Bałchasz.
Syberia, szczególnie zachodnia, jest miejscem występowania rozległych obszarów bagiennych.
Klimat:
W Azji występują wszystkie strefy klimatyczne:
polarny na skrajnej północy,
równikowy na południowym wschodzie,
kontynentalny na większości obszaru.
Największe roczne opady na Ziemi wynoszą do 11000 mm na stokach Himalajów, w okolicach miejscowości Czerapundżi.
Średnie temperatury w lipcu wynoszą od 30oC w Azji Mniejszej do 10oC w północnej Azji, w styczniu od -10oC w środkowej Azji do -40oC w północno-wschodniej Syberii (w tym rejonie zmierzono najniższą temperaturę na półkuli północnej: -71oC).
Ludność:
Azję zamieszkuje blisko 3,5 mld ludzi, co stanowi ok. 60% ludności świata.
Obszar cechuje się wysokim średnim wskaźnikiem przyrostu naturalnego (17%), przy czym najwyższe wartości osiąga on w Syrii (37,1%), Iraku (36,8%) i Jemenie (36,7%), najniższy - w Japonii (3,2%).
Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne.
Obszary Niziny Hindustańskiej, Jawy i Niziny Północnochińskiej stanowią najgęściej zaludnione obszary świata (powyżej 600 osób/km2). Inne tereny, m.in. wysokie góry, pustynie Azji Środkowej, daleka Północ, są praktycznie nie zaludnione.
Największe zespoły miejskie tworzą: Seul (16,3 mln), Chongqing (Czungcing) (15,0 mln), Osaka (13,8 mln), Szanghaj (13 mln), Bombaj (12,6 mln), Tokio (11,8 mln), Kalkuta (11,0 mln) i Pekin (10,5 mln).
Ciekawostki:
Największym państwem Azji jest Rosja (wraz z częścią europejską), a najludniejszym Chiny.
Kontynent azjatycki zasiedlony jest od epoki starszego paleolitu, z której pochodzą ślady kultur homo pithecantropus erectus w Chinach, na Cejlonie i w Mezopotamii.
AFRYKA
|
Drugi pod względem wielkości kontynent na Ziemi, położony w większości na półkuli wschodniej, po obu stronach równika. |
Dane geograficzne:
Powierzchnia Afryki: 30 316 000 km2,
Liczba ludności Europy: około 810 mln,
Średnia gęstość zaludnienia: 64 osoby/km2,
Długość wybrzeży: 38 tys. km,
Średnia wysokość terenu: 658 m n.p.m.,
Najwyższy szczyt w Afryce: Kilimandżaro 5895 m n.p.m.,
Najniższy punkt w Afryce: jezioro Assal (-150 m p.p.m.),
Najdłuższa rzeka w Afryce: Nil 6484 km,
Największe jezioro w Afryce: Wiktorii 68 8002,
Największe miasta w Afryce: Kair, Kinszasa, Aleksandria, Casablanca, Abidżan, Addia Abeba, Giza.
Warunki naturalne:
Afrykę w północnej części zajmują kotliny i wyżyny pustyni Sahara, rozciągającej się od wybrzeży Oceanu Atlantyckiego na zachodzie po Nil na wschodzie.
Środkową część kontynentu zajmuje wielka kotlina Konga, którą porastają nieprzebyte wilgotne lasy równikowe. Południowa część posiada urozmaiconą rzeźbę terenu, z kotliną Kalahari pośrodku.
Położone na południu, porośnięte trawami płaskowyże zwane weldami, przechodzą w urwiste stoki Gór Smoczych. Na południowym zachodzie łańcuchy górskie schodzą do Przylądka Igielnego, południowego krańca kontynentu.
Prawie cała Afryka jest platformą prekambryjską, której podłoże tworzą skały metamorficzne i magmowe sfałdowane.
Rowy tektoniczne wielkich jezior afrykańskich uformowały się w trzeciorzędzie, co wiązało się z aktywnością wulkaniczną wypiętrzającą Wyżynę Abisyńską, szczyty Kenia i Kilimandżaro.
Obniżenia w systemie Wielkich Rowów Afrykańskich, biegnących z północy na południe, zostały zalane, dzięki czemu powstało kilka długich i głębokich jezior.
Wielki Rów Wschodni rozdziela Wyżynę Abisyńską od wyżyn i masywów środkowej Afryki, ponad którymi wznoszą się pojedyncze stożki wygasłych wulkanów Kenia i Kilimandżaro, a także pokryty śniegiem masyw Ruwenzori.
Bogactwa mineralne Afryki szacuje się na 30% zasobów świata, m.in. diamenty (51%), złoto (47%), platyna, rudy cyny, manganu, miedzi, uranu, cynku, ołowiu, kobaltu, tytanu, żelaza, boksyty, magnezyty, fosforyty, węgiel kamienny, ropa naftowa.
Klimat:
Położenie Afryki po obu stronach równika powoduje wyraźną symetrię w rozkładzie stref klimatycznych.
Środkowa część kontynentu obejmuje strefa klimatów równikowych, od klimatu równikowego wilgotnego (opady całoroczne) do podrównikowego suchego (pora deszczowa i sucha).
Szczególnie dużą wilgotnością odznacza się wybrzeże Zatoki Gwinejskiej (roczna suma opadu ponad 2000 mm, na stokach wulkanu Kamerun - do 10 000 mm).
Wraz ze wzrostem szerokości geograficznej roczna suma opadu znacznie maleje. Najmniej opadów występuje w strefach klimatów zwrotnikowych, głównie na obszarze pustyń.
Na półkuli północnej strefa pustynna (Sahara).
Na znacznych obszarach Sahary roczna suma opadów nie przekracza 20 mm.
Wnętrze Sahary i wybrzeże Morza Czerwonego są jednymi z najgorętszych obszarów kuli ziemskiej (średnie temperatury w lipcu przekraczają 35oC).
Północne i południowe krańce Afryki mają klimat podzwrotnikowy morski z gorącym, suchym latem i łagodną, deszczową zimą.
Ludność:
Ogólna liczba ludności "Czarnego Kontynentu" wynosi 810 mln i wzrasta w tempie około 2% rocznie.
Afrykę Północną zamieszkuje głównie ludność pochodzenia semickiego.
"Czarną Afrykę" zamieszkuje rasa nilocka (m.in. Sudan, Etiopia, a także takie plemiona jak Masaje i Hutu, rasa negroidalna (większość plemion Bantu).
Afrykę Zachodnią (od Mali i Senegalu na południe) rasa buszmenoidalna (tzw. buszmeni, pigmeje i hotentoci).
Madagaskar zamieszkuje ludność pochodzenia malajskiego (jak np. na Papua Nowej Gwinei).
W RPA mieszka jedyne "białe plemię" Afryki czyli Afrykanerzy (inaczej Burowie).
Podział rasowy w Afryce jednak jest dużo bardziej skomplikowany.
Ciekawostki:
Afryka jest zasiedlona od najdawniejszych czasów; liczne szkielety homo habilis sprzed 3 mln lat znaleziono na wyżynach Etiopii, w Tanzanii i Kenii.
Egipt, w północnej Afryce, jest jednym z czterech najstarszych dużych ośrodków cywilizacyjnych świata (obok Mezopotamii, Chin i Indii).
AUSTRALIA
Najmniejszy z kontynentów leżący na półkuli południowej i wschodniej. |
|
Dane geograficzne:
Powierzchnia Australii: 7,7 mln km2,
Liczba ludności Australii: około 20 090 437
Średnia gęstość zaludnienia: 3 osoby/km2,
Długość wybrzeży: 25 760 km,
Średnia wysokość terenu: 292 m n.p.m (najbardziej "płaski" kontynent),
Najwyższy szczyt w Australii: Góra Kościuszki (2228 m n.p.m.),
Najniższy punkt w Australii: najgłębsza depresja - jezioro Eyre (12 m p.p.m)
Najdłuższa rzeka w Australii: Murray 3490 km,
Największe jezioro w Australii: Eyre
Największe miasta w Australii: Canberra (stolica), Sydney (ok. 3,6 mln), Melbourne (ok. 3 mln), Perth, Brisbane (ok. 1,3 mln), Adelaide, Gold Coast, Newcastle, Wollongong
Warunki naturalne:
Australia wchodziła kiedyś w skład superkontynentu Gondwany. Końcowy kształt (po oderwaniu od Gondwany) nadała jej orogeneza kaledońska.
Zachodnią część kontynentu zajmuje Zapadlisko Zachodnioaustralijskie. Składa się z dwóch niecek: Niecki Carnarvon i Niecki Perth.
Największą i najstarszą jednostką strukturalną jest Platforma Australijska zajmująca prawie całą zachodnią i środkową Australię.
Na wschodzie kontynentu znajdują się masywy górskie wypiętrzone w orogenezie hercyńskiej, a na zachodzie rozciągają się rozległe wyżyny. Pomiędzy wyżynami i górami rozciągają się niziny, a pod nimi znajduje się Wielki Basen Artezyjski.
W budowie kontynentu wyróżnia się:
Wyżyna Zachodnioaustralijska
Nizina Środkowoaustralijska
Nizina Nullarbor
Wielkie Góry Wododziałowe
Od północnego-wschodu Australię otacza Wielka Rafa Koralowa długości ponad 2000 km.
Na obszarze Australii występuje 6 dużych obszarów pustynnych lub półpustynnych:
Wielka Pustynia Piaszczysta
Pustynia Gibsona
Wielka Pustynia Wiktorii
Pustynia Simpsona
Pustynia Tanami
Mała Pustynia Piaszczysta
Klimat:
Australia leży w zasięgu trzech stref klimatycznych:
podrównikowej (półwysep Jork, Ziemia Tasmana i Ziemia Arnhema)
zwrotnikowej (większa część kontynentu)
podzwrotnikowej (klimat morski, południowe krańce Australii i Tasmania)
Najwyższa notowana temperatura powietrza - 53oC, a najniższa - (-22oC).
Ludność:
Najmniej zaludniony kontynent świata.
Liczbę ludności szacuje się na ok. 17,5 mln.
Około 140 tys. to rdzenni mieszkańcy - aborygeni, pozostali są pochodzenia europejskiego.
Ciekawostki:
Australia odkryta została po raz pierwszy przez Europejczyków w XVI w. Byli nimi Portugalczycy, którzy w tym czasie zakładali swe bazy handlowe w Indiach, Azji i w Chinach.
Australia ich jednak nie zainteresowała, gdyż wydawała się niezamieszkała i nieprzyjazna dla Europejczyków pod względem przyrodniczym i klimatycznym. Podobnie Holendrzy, którzy penetrowali w XVII w. zachodnie i północne wybrzeża kontynentu, zadowolili się jedynie nazwaniem go Nową Holandią.
Po raz trzeci Australię odkrył żeglarz i podróżnik angielski James Cook w 1768 r. Przebadał on wschodnie wybrzeża lądu i stwierdził, że nadają się do zamieszkania przez Europejczyków, nazwał rozpoznane terytoria Nową Południową Walią i zaanektował je dla Korony brytyjskiej.
Opracowanie: Mateusz Pabich
